ستاد ملی صبر صلح بخشایش رضایت

در دنیای ارتباطات، بهره‌گیری از فضای مجازی میتواند اثرات مثبت و منفی زیادی بر جامعه داشته باشد. چگونه میتوان توسط فضای مجازی مفاهیم صبر، صلح و نوع دوستی را ترویج داد؟

 بحث فضای آرامش نیازمند زیرساخت‌هایی است که با بی‌توجه‌ای به آن مکررا باید در روی بنا، به مسائل پرداخته شود. زیر بنای مسائل اجتماعی امری است که چنانچه تامین نشود در جامعه درگیری و خشونت ایجاد شده اما علل آن مشخص نیست. اگر از منظر شناخت، بررسی و ریشه‌یابی زیر ساخت‌های اصلی آرامش در جامعه به مسائل اجتماعی پرداخته شود، گام نخست ایمان به خداست؛ هرچه جامعه ، مومن‌تر باشد و توصیه از نظر به عمل تبدیل شود، آرامش اجتماعی بیشتری را شاهد خواهیم بود. در کنار باور به خداوند و عمل به شریعت اسلام، مردم در زندگی روزمره خود نباید دچار اضطراب و پریشانی شوند. این اضطراب‌های متراکم شده در زندگی روزمره اجتماعی بصورت نزاع و دعواهای فردی، قومی و گروهی بروز پیدا می‌کند. فضای مجازی از این منظر می‌تواند تسهیل‌کننده امور زندگی مردم باشد و جلوی اضطراب‌های غیر ضروری را بگیرد. زمانی که فضای مجازی بتواند نظام اداری را الکترونیکی کند، تراکنش‌های اجتماعی و مالی جامعه را نظام بخشد و از مراجعات اداری توسط شهروندان جلوگیری کند می‌تواند، تنش و بار فکری سنگینی را از روی دوش جامعه بردارد. در حال حاضر عمده فسادها در فضاهای مرتبط با نظام اداری اتفاق میافتد، که در این شرایط با پاک کردن صورت مسئله و معطوف کردن اجرای تمامی فرایندهای مالی و اداری به کلیک موس، می‌توان از بروز آسیب‌های اجتماعی پیشگیری کرد.

 فضای مجازی دارای منطق الگوریتمی است که ایده و آرمان را به سیستم عقلانی تبدیل می‌کند. عدم وجود فساد، اجرای عدالت اجتماعی، انصاف، به رسمیت شناختن افراد در جامعه اسلامی و رعایت حقوق شهروندی در یک جامعه آرمان است. تمامی آرمان‌ها پتانسیل تبدیل شدن به سیستمی کارآمد، توسط یک الگوریتم منطقی را دارند که تحقق آنها بر اساس مولفه‌هایی همچون کد ملی، کد شغلی و... امکان‌پذیر است. به همین سبب فضای مجازی را نمی‌توان فقط بعنوان بستری برای توسعه گفتمان صلح در نظر گرفت.

اگرچه مفاهیمی همچون ترویج صبر، صلح، نوع دوستی و رضایت یکی از کارکردهای فضای مجازی است، اما مهم‌تر از همه آن است که می‌توان این مولفه‌ها را به سیستم و نهاد تبدیل کرد. تا زمانی که صلح در جامعه به یک نظام واره اجتماعی تبدیل نشود، به مثابه حرکت بر روی شاخ و برگ خشکیده‌ای‌ست که هر لحظه امکان آسیب‌زایی دارد. هرچند فضای مجازی دارای ظرفیت فوق‌العاده‌ای‌ست که ارتباطات اجتماعی را توسعه میدهد، همراه با گسترش تعاملات اجتماعی، آسیب‌های قابل توجهی بوجود می‌آید اما ظرفیت مثبت این فضا برای ترویج صلح و آرامش قابل بررسی است. روزانه قریب به 250 میلیارد ایمیل ارسال می‌شود. ارسال این نامه‌های الکترونیکی به معنای برقرای تعامل بین نودهای ارتباطی است. با توسعه ارتباطات، توسعه انتخاب‌ها را نیز شاهد خواهیم بود.

این فرآیند توسعه باعث خارج شدن فرد از یک عصبیت ذهنی شده و می‌تواند نقش دیگران را نیز در این ارتباط ببیند. عصبیت ذهنی یا manipulate شدن ذهن یکی از عوامل ایجاد نزاع و چالش‌های فردی و اجتماعی است. فرآیند توسعه ارتباطات، خود باعث کاهش لایه عصبیت ذهنی شده و افراد به این باور می‌رسند که در این میان ایده‌های دیگری وجود دارد و معیار سنجش ایده‌ها، حق و حقیقت الهی و اسلام است که برای تفهیم آن نیز نزاع و دعوا نمی‌توان کرد.

به همین سبب فضای مجازی هم به لحاظ توسعه زیرساخت‌های تکنولوژیک و هم توسعه و ارتقای ارتباط اجتماعی می‌تواند مروج آرامش در جامعه باشد.

با توجه به ضرورت استفاده از فضای مجازی، جهت توسعه و ترویج اقتصادی و اجتماعی و همچنین گسترش صلح و صبر در کشور چه موانع و مشکلاتی برای اجرا و بهره‌برداری از این ظرفیت فوق‌العاده وجود دارد؟

 دکتر عاملی: فعالیت‌های گسترده‌ای در کشور در تمامی زمینه‌ها انجام شده است هرچند حجم فعالیت‌های انجام شده با میزان کاری که باید انجام شود، ناچیز بوده است. بعنوان مثال فقط در شهر تهران 1700 خدمات برای ارایه به شهروندان در فضای مجازی استخراج شده که تنها بخش بسیار کمی از آن تا کنون قدرت تحقق و اجرا یافته است. برای ورود کامل کشور به فضای مجازی و ارائه خدمات جامع الکترونیک دو انقلاب باید صورت پذیرد:

نخست؛ تمامی اطلاعات تبدیل به داده شوند

دوم؛ داده‌های گام اول تبدیل به خدمات شوند

در حال حاضر در اجرای گام اول در بسیاری از عرصه‌ها اقدام موثر و اساسی صورت نپذیرفته است. اجرای 25 هزار فیبر نوری شهر تهران از این‌گونه زیرساخت‌هاست که تاکنون محقق نشده است. اما مهم‌ترین مانع و چالش پیشِ‌روی این توسعه را می‌توان ذهنیت سیاستمداران عنوان کرد. در کشور ما، هنوز به ظرفیت فضای مجازی توجه جدی نشده است. فضای سایبری در امر توسعه یک بخش و یا یک Meta factor محسوب می‌شود.

مفهوم فضای مجازی یک فرا متغیری نیست که در کنار تمام المان‌های توسعه دیده شود. دنیای پیشرفته امروز، دنیای 4( کشاورزی 4، خدمات 4 و صنایع 4) است. که مقصود از صنعت 4 ، صنعت فیزیکی- مجازی است، که بر اساس یک نظام سیاست‌گذاری، کل ظرفیت بصورت دو فضایی طراحی می‌شود. اگر چه اموری، قطعا باید با استفاده از ظرفیت‌های فیزیکی و در فضاهای حضوری به انجام رسند؛ اما بسیاری از فرآیندها می‌تواند بصورت مجازی و برخی نیز بصورت ترکیبی از هر 2( فیزیکی- مجازی) انجام پذیرند.

هنوز استراتژی روشنی در زمینه توسعه تکنولوژیک در کشور وجود نداشته و سند راهبردی در این خصوص نیز تدوین نشده است. این عدم وجود راهبرد در امر توسعه سدی ایجاد کرده که بر نهاد‌های توسعه دهنده در کشور نیز حاکم است.

مفهوم دو فضایی در برخی از عرصه مدیریت اجتماعی، صنعتی و کشاورزی صورت پذیرفته است که بحث میرایی برخی رشته‌های تحصیلی و از بین رفتن کارکرد آنها در فضای تخصصی مربوطه از جمله مشکلاتی است که این عدم وجود راهبرد ایجاد کرده است. در فضای آموزشی پیش‌بینی می‌شود در سال 2025 حدود 50 تا 60 درصد رشته‌های آموزش کارکرد خود را از دست دهند که این امر منجر به میرایی مشاغل در جامعه می‌شود و بروز مشکلات اجتماعی و روانی را در پی خواهد داشت. تحولی شگرف و یا به تعبیری ابر تحول باید در زندگی فردی، نهادهای اجتماعی، حرف و مشاغل و... صورت پذیرد تا با جامعه‌ای راحت‌تر مواجه شویم.

می‌توان وجود و بهره‌برداری از توسعه تکنولوژی را یک ظرفیت الهی دانست که در دورانی که صنعت بعنوان مخرب در تمای عرصه‌ها همچون محیط زیست و روابط سالم اجتماعی مطرح می‌شود، یک دوره پساصنعتی بر مبنای رویکرد پایدار پیشرفته ایرانی اسلامی در کشور با ملاحضات زیادی طراحی و به اجرا در آمده است. در این رویکرد، پایداری بعنوان یک اصل باید به‌گونه‌ای پیشرفت و تدبیر کند که موجب سلامت و سعادت مردم شود. شاید در دنیای سکولار، نگاه به پیشرفت، امری خنثی باشد و فقط موجب سهولت در امور شود؛ در حالی که تسهیلی که تخریب روان، رفتار و ارتباطات اجتماعی را در پی داشته باشد را نمی‌توان پیشرفتی پایدار دانست. صلح لایه‌بندی‌های پیچیده‌ای پیدا می‌کند؛ صلح امری نیست که در شرایط غیر جنگ تحقق یابد؛ حتی در شرایطی که نزاع اجتماعی نباشد، تحقق صلح در آرامش افراد جامعه ریشه دارد.

بر اساس قانون سرایت، شبکه‌ای از نودهای انسانی در جهان وجود دارد که هدایت یک نفر ، به منزله انتقال هدایت به تمامی افراد، ارتباطات اجتماعی و تعاملات جهانی منجر می‌شود، همانگونه که بروز ظلم بر یک انسان، موجب انتقال آن به سایرین است. خداوند متعال می‌فرمایند: «مِنْ أَجْلِ ذَٰلِكَ كَتَبْنَا عَلَىٰ بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا ۚ وَلَقَدْ جَاءَتْهُمْ رُسُلُنَا بِالْبَيِّنَاتِ ثُمَّ إِنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ بَعْدَ ذَٰلِكَ فِي الْأَرْضِ لَمُسْرِفُونَ» «بدین سبب بر بنی اسرائیل حکم نمودیم که هر کس نفسی را بدون حق و یا بی‌آنکه فساد و فتنه‌ای در زمین کرده، بکشد مثل آن باشد که همه مردم را کشته، و هر کس نفسی را حیات بخشد(از مرگ نجات دهد) مثل آن است که همه مردم را حیات بخشیده. و هر آینه رسولان ما به سوی آنان با معجزات روشن آمدند سپس بسیاری از مردم بعد از آمدن رسولان باز روی زمین بنای فساد و سرکشی را گذاشتند.» (سوره مبارکه مائده آیه 32).

در علوم تجربی نیز اثبات شده است، چنانچه محیط زیست در نقطه‌ای آلوده شود این آلودگی تنها در یک جغرافیا محدود نشده و آثار آن در سایر نقاط قابل مشاهده است. از این رو مفهوم صلح نیز پدیده‌ای نیست که بتوان تنها از بعد ملی به آن نگریست. تا جهان، به جهانی آرام تبدیل نشود نمی‌توان آرامش را تجربه کرد؛ برای مثال وجود کلاهک‌های هسته‌ای یعنی از بین بردن ظرفیت آرامش و صلح در زمین.

تفکر جنگ و یا تحریم در جهان تفکری است که با وجود اینکه حتی تیری رها نشود و یا اقدامی صورت نگیرد، منجر به نا آرامی، کاهش ارتباط اجتماعی و ایجاد تنش و بحران می‌شود. به همین سبب صلح را باید جهانی نگریست و عوامل، منابع و ابزارهای آن را شناسایی کرد.

فضای سایبری دارای قدرت تاثیرگذاری شگرفی است. امروزه تمامی جوامع، برای پیشبرد اهداف خود از آن استفاده می‌کنند. چگونه می‌توان در عرصه ملی و بین‌المللی از این قدرت برای گسترش آرامش بهره‌برداری کرد؟

 دکتر عاملی: همانگونه که پیش‌تر بیان شد، فضای مجازی، فضایی ریاضی و بر مبنای الگوریتم است، صفر یا یک، شدن یا نشدن، باید و نباید، خوب و بد، حق و باطل. در این محیط بطور قطع قدرت یک مفهوم متصاعدی است. قدرت مجازی با قدرت فیزیکی قابل مقایسه نیست، قدرت فیزیکی را بر اساس صنعت توضیح می‌دهند امروزه در دنیا مفاهیم، تصاعد حسابی، هندسی و مجازی مطرح است. در قدرت مجازی، با هر عدد پایه، قدرت به سمت بی‌نهایت متمایل است.

حال این قدرت هم شر است و هم خیر، هم موجب تخریب است و هم صلح. در گذشته قدرت فقط در محدوده جغرافیا مطرح بود؛ هرچند باید ذکر شود که قدرت تفکر که پایه و اساس قدرت مجازی‌ست از قدیمی‌ترین قدرت‌هاست. برای مثال تنها بعد از یک قرن از تولد اسلام، و باتوجه به ابتدایی بودن صنعت حمل و نقل، دین میبن اسلام در تمامی دنیا گسترش یافت. این توسعه ناشی از اندیشه الهی و برد بالای تفکر بود. حال قدرت تفکر ابزاری فناورانه پیدا کرده است یعنی همان ذهنی که می‌توانست مکان‌ها را طی کند، و ظرفیت فوق‌العاده‌ای ایجاد کند، از ابزار ریاضی در مسیر تحقق ظرفیت خود، بهره میبرد. حضرت مقام معظم رهبری (مدظله العالی) در بیان دلایل تاسیس شورای عالی سیاست‌گذاری فضای مجازی میفرمایند «باید به سمت قدرت سایبری در تراز قدرت‌های بزرگ وارد شویم.» لذا روشن است که با پیشرفت فضای مجازی و قدرتمندی این فضا، با بسترسازی و توسعه منابع تکنولوژیک باید وارد کلوپ قدرت‌های بزرگ جهانی شویم.

مجددا بیان می‌شود، هرچند اقدامات ارزشمندی انجام شده است و در موقعیت‌هایی که توسعه فناوری و سایبری اتفاق افتاده، شاهد آثار شیرین آن از جمله سهولت در امور و ایجاد آرامش و صلح هستیم. اما شدت تغییر در جهان در مقایسه با فعالیت‌های انجام شده بسیار بیشتر بوده است. با آموزش سازگاری اجتماعی در فضای حقیقی و مجازی توسط نهادهای آموزشی در جامعه که ناشی از قدرت خلاقیت ذهن و در راستای توسعه صلح است می‌توان از ایجاد و ترویج دیگر هراسی (Xenophobia) پیشگیری کرد.

امروزه با تبدیل شهرهای واقعی به مجازی، شهروندان حقیقی در این فضا دارای هویت مجازی هستند؛ تاثیر فضای مجازی بر هویت افراد چگونه بوده است؟ و چگونه می‌توان با هویت‌سازی در این فضا در راستای فرهنگ ایرانی– اسلامی از بروز آسیب‌های اجتماعی پیشگیری کرد؟

 دکتر عاملی: در ابتدا، هویت اولیه در فضای سایبری مشخص نبود و افراد سعی در استفاده از هویتی جعلی در این محیط را داشتند. اما با گذشت زمان، این مسئله کمرنگ‌تر شده و هویت حقیقی افراد به هویت مجازی نزدیک‌تر می‌شود. کاهش این فاصله بستگی به میزان جدی گرفتن طراحی فضا دارد. فضای مجازی پتانسل بسیار زیادی برای ترویج نیکی دارد اما در این محیط رها، امکان پدیدار شدن آفات اجتماعی(همچون خشونت‌های مجازی) نیز بسیار زیاد است. جستجوهای بی‌هدف، وبگردی‌ها، چت‌ها و گفتگوها و... ناشی از قرار نگرفتن افراد در مسیری نظام‌مند و حرکت به سمت آسیب‌های اجتماعی است.

باید در نظر گرفت که افرادی سودجو، سازمان یافته در مسیر افزایش آسیب‌های اجتماعی و توسعه فساد با ابزارهای مختلفی همچون صفحات اینترنتی و اپلیکیشن‌ها و... فعالیت می‌کنند. افرادی جا مانده از سیستم کارآمد نیز گرفتار سازمان‌های مولد آسیب می‌شوند. امروزه در کشور فقدان سامانه جامع و قدرتمند برای خانواده مسلمان، که بتواند تمامی نیازمندی‌های خود را (همچون مشورت اجتماعی، نیازها و فوریت‌ها، خرید و فروش کالا، برآورده‌سازی نیازهای دینی، بهره‌گیری از قدرت صوتی، تصویری و چند رسانه‌ای) احساس شده است. نیاز است سامانه مدیریت اجتماعی در حوزه فرهنگ و ارتباطات بین فردی بوجود آید. بنابراین جهان الگوریتم‌ها، جهان اپلیکیشن‌ها و سیستم‌ها بصورت مداوم هدفگیری‌های متفاوتی برای افراد جامعه انجام می‌دهند لذا دنیای ما، دنیای احراز هویت هست، با پیش روی بیشتر در این فضا فاصله هویت مجازی و حقیقی کمتر خواهد شد. یکی از مواردی که بعنوان تجربه اجتماعی جدید در افراد دیده شده است، توسعه ارتباط در گرو احراز هویت است.

انسان در استفاده از فضای مجازی بسیار خام وارد شده و چون سیستم آموزشی ما قدم جدی و موثر در جهت آموزش و تربیت برنداشته است و حتی در برخی موارد درک درستی از فضای مجازی ندارد، تا کنون نتوانسته کمکی اساسی به جامعه در این خصوص داشته باشد. پس از دو دهه تاثیر گسترده فضای سایبری بر جامعه به تازگی شاهد ورود آموزش و پرورش برای ایجاد و افزایش سواد رسانه‌ای با نگاه آسیبی (و نه با نگاه ظرفیتی – راهبردی) در مدارس هستیم. این در حالی‌ست که در بسیاری از کشورهای اروپایی، سند راهبردی با هدف آموزش مجازی به افراد در سنین مختلف تدوین و در حال اجراست. در این کشور‌ها، آموزش فضای سایبری بصورت یک پکیج از شروع فرآیند شناخت و امکان ارتباط در کودکان تا دوران پیری و سالخوردگی، تامین‌کننده نیازهای آموزشی جامعه است.

چرا و چگونه افراد با استفاده از ابزارهای ارتباطی در فضای سایبری نسبت به یک اتفاق یا حادثه برانگیخته شده و به ابراز احساسات در این محیط می‌پردازند؟

 دکتر عاملی: انسان به لحاظ ماهیتش، موجودی جهان‌گراست، یعنی جهانی شدن پیش از اینکه در عرصه ارتباطات اجتماعی و توسط محتوا و صنایع ارتباطی اتفاق بیافتد در ذهن انسان اتفاق افتاده است .حال امکان بروز برای ذهن جهانی توسط ابزارهای تکنولوژیک فراهم شده است. برای مثال مفهوم # یعنی به ظرفیت جهانی در آوردن یک پیام. انسان ذاتا موجودی است که تمایل به بروز خود دارد حال محیط مجازی، که منطقا محیطی‌ست برای به مشارکت درآوردن همگان، فرصت خود اظهاری به وی می‌دهد. محیط شبکه‌های اجتماعی و فضای سایبری ماژولار طراحی شده تا نود‌ها و ماژول‌های ارتباطی هم بصورت خوشه‌ای و هم به صورت نودهای ارتباطی و ماتریسی بتوانند بر دیگر نودها تاثیرگذار باشند. ظرفیت انسانی و اقتضای فناوری با یکدیگر همسان شده است تا یک برون‌رفت انفجاری در جامعه مشاهده شود.

با توجه به نظریه محرومیت نسبی در جامعه‌شناسی، چگونه میتوان با استفاده از فضای مجازی به کاهش فاصله اهداف تعیین شده و خواسته‌های محقق شده در جامعه کمک کرد؟

 با توجه به نظریه محرومیت نسبی و احساس فقر (SCARCITY)، ممیزات و مشخصات جهانی شدن، ویژگی‌های ذاتی انسان و ظهور فضای مجازی با یکدیگر در آمیخته و زمینه‌ساز آسیب‌های اجتماعی شده‌اند. که تا زمانی که محرومیت و فاصله طبقاتی در جامعه وجود دارد، آسیب‌های اجتماعی را نیز مشاهده خواهیم کرد. بحث 99درصدها در برابر یک درصدهای امریکا بیان کننده معطوف شدن مجموع اصلی سرمایه‌های اقتصادی جامعه به سمت یک درصد است. برای برطرف شدن آثار باید چرخه‌ای که منجر به ایجاد این موارد میشود تشخیص و برطرف شود. بحث محرومیت‌زدایی اساسی نظام اسلامی(مثل ریشه‌کنی بیسوادی، فراهم کردن آب و برق و گاز و بهداشت و درمان در سرتاسر کشور) از آن دسته اقدامات اساسی است که برای برطرف کردن فقر و محرومیت صورت پذیرفته است. در کنار به انجام رساندن این امور اساسی توصیه‌هایی اخلاقی نیز در دین مبین اسلام آمده است. حضرت رسول اکرم (ص) میفرمایند «در امور دنیا خود را با پایین‌ترین و در امر آخرت خود را با بالاترین‌ها قیاس کنید. آموزش و بسترسازی مناسب برای استفاده سایر اقشار جامعه و افزایش سواد مجازی خود از عوامل اساسی برای پیشگیری از آسیب است. صبر در رسیدن به خواسته‌ها و اهداف در افراد تاثیر بسیاری در کاهش آسیب‌های اجتماعی در فضای حقیقی و مجازی دارد. حضرت امیر مومنان علی (ع) می‌فرمایند «کسی که بر مرکب شکیبایی سوار شود به پیروزی نهایی دست می‌یابد.»